A LIBERDADE, DON DE DEUS

Lembreivos moitas veces aquela escena conmovedora que nos relata o Evanxeo: Xesús está na barca de Pedro, desde onde falou ás xentes. Esa multitude que o seguía removeu o afán de almas que consume o seu Corazón, e o Divino Mestre quere que os seus discípulos participen xa dese celo. Despois de dicirlles que se lancen mar a dentro —duc in altum!¹—, suxire a Pedro que bote as redes para pescar.

Non me vou deter agora nos detalles, tan instrutivos deses momentos. Desexo que consideremos a reacción do Príncipe dos Apóstolos, á vista do milagre: apártate demin, Señor, que son un home pecador ². Unha verdade —non me cabe dúbida— que cómpre perfectamente á situación persoal de todos. Así e todo, asegúrovos que, ao tropezar durante a miña vida con tantos prodixios da graza, obrados a través de mans humanas, sentinme inclinado, diariamente máis inclinado, a gritar: Señor, non te apartes de min, pois sen ti non podo facer nada bo.

Entendo moi ben, precisamente por iso, aquelas palabras do Bispo de Hipona, que soan como un marabilloso canto á liberdade: «Deus que te creou sen ti, non te salvará sen ti»³, porque nos movemos sempre cada un de nós, ti, eu, coa posibilidade —a triste desventura— de alzarnos contra Deus, de rexeitalo –quizais coa nosa conduta– ou de exclamar: non queremos que reine sobre nós⁴.

Escoller a vida

Con agradecemento, porque percibimos a felicidade á que estamos chamados, temos aprendido que todas as criaturas foron sacadas da nada por Deus e para Deus: as racionais, os homes, aínda que con tanta frecuencia perdamos a razón; e as irracionais, as que corrican pola superficie da terra, ou habitan nas entrañas do mundo, ou cruzan o azul do ceo, algunhas ata mirar de fite en fite ao sol. Pero, no medio desta marabillosa variedade, só nós, os homes —non falo aquí dos anxos— unímonos ao Creador polo exercicio da nosa liberdade: podemos render ou negar ao Señor a gloria que lle corresponde como Autor de todo o que existe.

Esa posibilidade compón o claroscuro da liberdade humana. O Señor invítanos, impúlsanos —porque nos ama entrañablemente!— a escoller o ben. Fíxate, hoxe poño ante ti a vida co ben, a morte co mal. Se oes o precepto de Iavé, o teu Deus, que hoxe che mando, de amar a Iavé, o teu Deus, de seguir os seus camiños, e de gardar os seus mandamentos,decretos e preceptos, vivirás... Escolle a vida, para que vivas⁵.

Queres ti pensar —eu tamén fago o meu exame— se mantés inmutable e firme a túa elección de Vida? Se ao oír esa voz de Deus, amabilísima, que che estimula á santidade, respondes libremente que si? Volvamos a mirada ao noso Xesús, cando falaba ás xentes polas cidades e os campos de Palestina. Non se pretende impor. Se queres ser perfecto...⁶, dille ao mozo rico. Aquel rapaz novo rexeitou a insinuación, e conta o Evanxeo que abiit tristis⁷, que se retirou entristecido. Por iso algunha vez chameino o ave triste: perdeu a ledicia porque se negou a entregar a súa liberdade a Deus.

Considerade agora o momento sublime no que o Arcanxo san Gabriel anuncia a Santa María o designio do Altísimo. A Nosa Nai escoita, e pregunta para comprender mellor o que o Señor lle pide, logo, a resposta firme: fiat! ⁸ —fágase en min segundo a túa palabra!—, o froito da mellor liberdade: a de decidirse por Deus.

En todos os misterios da nosa fe católica latexa ese canto á liberdade. A Trindade Beatísima saca da nada o mundo e o home, nunha libre prodigalidade de amor. O Verbo baixa do Ceo e toma a nosa carne con ese selo estupendo da liberdade no sometemento: velaquí que veño, segundo está escrito de min no principio do libro, para cumprir, oh Deus!, a túa vontade⁹. Cando chega a hora marcada por Deus para salvar á humanidade da escravitude do pecado, contemplamos a Xesucristo en Xetsemaní, sufrindo dolorosamente ata derramar unha suor de sangue¹⁰, que acepta espontánea e rendidamente o sacrificio que o Pai lle reclama: como año levado ao matadoiro, como ovella muda ante os tosquiadores¹¹. Xa o anunciara aos seus, nunha desas conversas nas que vertía o seu Corazón, para que os que o aman coñezan que El é o Camiño — non hai outro— para achegarse ao Pai: por iso o meu Pai ámame, porque dou a miña vida para tomala outra vez. Ninguén ma arrinca, xa que eu a dou pola miña propia vontade, e eu son dono de dala e dono de recobrala¹².

O senso da liberdade

Nunca daremos entendido esa liberdade de Xesucristo, inmensa —infinita— coma o seu amor. Pero o tesouro preciosísimo do seu xeneroso holocausto débenos mover a pensar: por que me deixaches Señor, este privilexio, co que son capaz de seguir os teus pasos, mais tamén de ofenderte? Chegamos dese xeito a calibrar o recto uso da liberdade cando se dispón cara ao ben; e a súa equivocada orientación, cando con esa facultade o home se esquece, apártase do Amor dos amores. A liberdade persoal —que defendo e defenderei sempre con todas as miñas forzas— lévame a demandar con convencida seguridade, consciente tamén da miña propia fraqueza: que esperas de min, Señor, para que eu voluntariamente o cumpra?

Respóndenos o mesmo Cristo: veritas liberabit vos¹³; a verdade faravos libres. Que verdade é esta, que inicia e consuma en toda a nosa vida o camiño da liberdade. Resumiréivola, coa ledicia e a certeza que proveñen da relación entre Deus e as súas criaturas: saber que saímos das mans de Deus, que somos obxecto da predilección da Trindade Beatísima, que somos fillos de tan grande Pai. Eu pido ao meu Señor que nos decidamos a decatarnos diso, a saborealo día a día: así obraremos como persoas libres. Non o esquezades: o que non se sabe fillo de Deus, descoñece a súa verdade máis íntima, e carece na súa actuación do dominio e do señorío propios dos que aman ao Señor por riba de todas as cousas.

Persuadídevos, para gañar o ceo temos que nos empeñar libremente, cunha plena, constante e voluntaria decisión. Pero a liberdade non se basta a si mesma: necesita un norte, unha guía. «Non cabe que a alma ande sen ninguén que a rexa; e para isto foi redimida de xeito que teña por Rei a Cristo, cuxo xugo e suave e a súa carga lixeira (Mt XI, 30), e non ao diabo, cuxo reino é pesado»¹⁴.

Rexeitade o engano dos que se conforman cunha triste barafunda: liberdade, liberdade! Moitas veces nese mesmo clamor agóchase unha tráxica servidume: porque a elección que prefire o erro, non libera; o único que libera é Cristo¹⁵, xa que só El é o Camiño, a Verdade e a Vida¹⁶.

Preguntémonos de novo, na presenza de Deus: Señor, para que nos proporcionaches este poder?; por que depositaches en nós esa facultade de escollerte ou de rexeitarte? Ti desexas que empreguemos acertadamente esta capacidade nosa. Señor, que queres que faga?¹⁷. E a resposta diáfana, precisa: amarás ao Señor o teu Deus con todo o teu corazón, e con toda a túa alma e con toda a túa mente¹⁸.

Védelo? A liberdade adquire o seu auténtico sentido cando se exercita en servizo da verdade que rescata, cando se gasta en buscar o Amor infinito de Deus, que nos desata de todas as servidumes. Cada día aumentan as miñas ansias de anunciar a grandes voces esta insondable riqueza do cristián: a liberdade da gloria dos fillos de Deus! ¹⁹. Aí resúmese a «vontade boa», que nos aprende a perseguir «o ben despois de distinguilo do mal»²⁰.

Gustaríame que meditásedes nun punto fundamental, que nos enfronta coa responsabilidade da nosa conciencia. Ninguén pode elixir por nós: «velaquí o grao supremo de dignidade nos homes: que por si mesmos, e non por outros, se dirixen cara ao ben»²¹. Moitos herdamos a fe católica dos nosos pais e, por graza de Deus desde que recibimos o Bautismo, apenas nacidos, comezou na alma a vida sobrenatural. Pero temos que renovar ao longo da nosa existencia —e aínda ao longo de cada xornada— a determinación de amar a Deus sobre todas as cousas. «É cristián, digo verdadeiro cristián, o que se somete ao imperio do único Verbo de Deus»²², sen sinalar condicións a ese acatamento, dispostos a resistir a tentación diabólica coa mesma actitude de Cristo: adorarás ao teu Deus e Señor e a El só servirás²³.

Liberdade e entrega

O amor de Deus é celoso; non se queda satisfeito cando se acode á súa cita con condicións: espera con degoiro que nos deamos de todo, que non gardemos recunchos escuros no corazón, aos que non poida chegar o gozo e a ledicia da graza e dos dons sobrenaturais. Quizais pensaredes: responder que si a ese Amor exclusivo, non é se acaso perder a liberdade?

Coa axuda do Señor que preside este momento de oración, coa súa luz, espero que para vós e para min quede aínda máis definido este tema. Cada un de nós experimentou algunha vez que servir a Cristo Noso Señor comporta dor e fatiga. Negar esta realidade, suporía non se ter atopado con Deus. A alma namorada coñece que, cando vén esa dor, se trata dunha impresión pasaxeira e pronto descubre que o peso é lixeiro e a carga suave, porque o leva El sobre os seus ombreiros, como se abrazou ao madeiro cando estaba en xogo a nosa felicidade eterna²⁴. Pero hai homes que non entenden, que se rebelan contra o Creador —unha rebelión impotente, mesquiña, triste—, que repiten cegamente a queixa inútil que recolle o Salmo: rompamos as súasataduras e sacudamos lonxe de nós o seu dominio²⁵. Resístense a cumprir con heroico silencio, con naturalidade, sen lucimento e sen lamentos, a tarefa dura de cada día. Non comprenden que a Vontade divina, tamén cando se presenta con matices de dor, de esixencia que fire, coincide exactamente coa liberdade, que só reside en Deus e nos seus designios.

Son almas que fan barricadas coa liberdade. A miña liberdade, a miña liberdade! Téñena, e non a seguen; mírana, póñena como un ídolo de barro dentro do seu entendemento mesquiño. É iso liberdade? Que aproveitan desa riqueza sen un compromiso serio, que oriente toda a existencia? Un comportamento así oponse á categoría propia, á nobreza, da persoa humana. Falta a rota, o camiño claro que informe os pasos sobre a terra: esas almas —terédelas atopado, coma min— deixa-ranse arrastrar logo pola vaidade pueril, pola fachenda egoísta, pola sensualidade.

A súa liberdade demóstrase estéril, ou produce froitos ridículos, tamén humanamente. O que non escolle —con plena liberdade!— unha norma recta de conduta, tarde ou cedo verase manexado por outros, vivirá na indolencia —como un parasito— suxeito ao que determinen os demais. Prestarase a ser abaneado por calquera vento, e outros resolverán sempre por el. Estes son nubes sen auga, levadas de aquí para alá polos ventos, árbores outonais, sen froitos, dúas veces mortas, senraigañas²⁶, a pesar de que se encubran nunha continua parolada, en paliativos cos que intentan esvaecer a ausencia de carácter, de valentía e de honradez.

Pero ninguén me coacciona!, repiten obstinadamente. Ninguén? Todos coaccionan esa ilusoria liberdade, que non se arrisca a aceptar responsablemente as consecuencias de actuacións libres, persoais. Onde non hai amor de Deus, prodúcese un baleiro de individual e responsable exercicio da propia liberdade. Alí —malia as aparencias— todo é coacción. O indeciso, o irresoluto, é como unha materia plástica ao abeiro das circunstancias; calquera o moldea ao seu antollo e, antes que nada, as paixóns e as peores tendencias da natureza ferida polo pecado.

Lembrade a parábola dos talentos. Aquel servo que recibiu un, podería —coma os seus compañeiros— empregalo ben, ocuparse de que rendese, aplicando as calidades que posuía. E que delibera? Preocúpalle o medo a perdelo. Ben. Pero, despois? Sotérrao!²⁷. E aquilo non da froito.

Non esquezamos este caso de temor enfermizo a aproveitar honradamente a capacidade de traballo, a intelixencia, a vontade, todo o home. Sotérroo —parece afirmar ese desgraciado— , mais a miña liberdade queda a salvo! Non. A liberdade xa se inclinou cara algo moi concreto, cara a sequidade máis pobre e árida. Tomou partido porque non tiña outra que elixir: pero elixiu mal.

Nada máis falso que opoñer a liberdade á entrega, porque a entrega vén como consecuencia da liberdade. Mirade, cando unha nai se sacrifica por amor aos seus fillos, elixiu; e, segundo a medida dese amor, así manifestarase a súa liberdade. Se ese amor é grande, a liberdade aparecerá fecunda, e o ben dos fillos provén desa bendita liberdade, que supón entrega, e provén desa bendita entrega, que é precisamente liberdade.

Pero, preguntarédesme, cando acadamos o que amamos con toda a alma xa non seguiremos buscando: desapareceu a liberdade? Asegúrovos que entón é máis operativa ca nunca, porque o amor non se contenta cun cumprimento rutineiro nin se compaxina co fastío ou coa apatía. Amar significa recomezar cada día a servir, con obras de cariño.

Insisto, querería gravalo a fogo en cada un: a liberdade e a entrega non se contradín; sostéñense mutuamente. A liberdade só pode entregarse por amor; outra clase de desprendemento non a concibo. Non é un xogo de palabras, máis ou menos acertado. Na entrega voluntaria, en cada instante desa dedicación, a liberdade renova o amor, e renovarse é ser continuamente mozo, xeneroso, capaz de grandes ideais e de grandes sacrificios. Recordo que me levei unha grande alegría cando souben que en portugués chaman aos mozos os novos. E iso son. Cóntovos esta anécdota, porque cumprín xa bastantes anos, mais ao rezar ao pé do altar ao Deus que enche de lediciaa miña xuventude²⁸, síntome moi mozo e sei que nunca chegarei a considerarme vello; porque, se permanezo fiel ao meu Deus, o Amor vivificarame continua-mente: renovarase, como a da aguia, a miña xuventude²⁹.

Por amor á liberdade, atámonos. Unicamente a soberbia atribúe a esas ataduras o peso dunha cadea. A verdadeira humildade, que nos aprende Aquel que é manso e humilde de corazón, móstranos que o seu xugo e suave e a súa carga lixeira³⁰: o xugo é a liberdade, o xugo é o amor, o xugo é a unidade, o xugo é a vida, que El nos gañou na Cruz.

A liberdade das conciencias

Cando, durante os meus anos de sacerdocio, non direi que predico, senón que berro o meu amor á liberdade, noto nalgúns un xesto de desconfianza, como se sospeitasen que a defensa da liberdade entraña un perigo para a fe. Que se tranquilicen eses pusilánimes. Exclusivamente atenta contra a fe unha equivocada interpretación da liberdade, unha liberdade sen finalidade ningunha, sen norma obxectiva, sen lei, sen responsabilidade. Nunha palabra: a libertinaxe. Desgraciadamente, é iso o que algúns propugnan; esta reivindicación si que constitúe un atentado á fe.

Por iso non é exacto falar de liberdade de conciencia, que equivale a valorar como de boa categoría moral que o home rexeite a Deus. Xa temos recordado que nos podemos opoñer aos designios salvadores do Señor; podemos, pero non o debemos facer. E se alguén tomase esa postura deliberadamente, pecaría ao transgredir o primeiro e fundamental entre os mandamentos: amarás a Iavé, con todo o teu corazón³¹.

Eu defendo con todas as miñas forzas a liberdade das conciencias³², que denota que a ninguén lle é lícito impedir que a criatura lle tribute culto a Deus. Hai que respectar as lexítimas ansias de verdade: o home ten obrigación grave de buscar ao Señor, de coñecelo e de adoralo, pero ninguén na terra se debe permitir impoñer ao próximo a práctica dunha fe da que carece; o mesmo que ninguén se pode arrogar o dereito de facer dano ao que a recibiu de Deus.

A Nosa Santa Nai a Igrexa pronunciouse sempre pola liberdade, e rexeitou todos os fatalismos, antigos e menos antigos. Sinalou que cada alma é dona do seu destino, para ben e para mal: e aos que non se apartaron do ben irán á vida eterna; os quecometeron o mal ao lume eterno³³. Sempre nos impresiona esta tremenda capacidade túa e miña, de todos, que revela á vez o signo da nosa nobreza. «Ata tal punto o pecado é un mal voluntario, que de ningún xeito sería pecado se non tivese o seu principio na vontade: esta afirmación goza de tal evidencia que están de acordo os poucos sabios e os moitos ignorantes que habitan no mundo»³⁴.

Volvo levantar o meu corazón en acción de grazas ao meu Deus, ao meu Señor, porque nada lle impedía ternos creado impecables, cun impulso irresistible cara ao ben, pero «xulgou que serían mellores os seus servidores se libremente o servían»³⁵. Que grande é o amor, a misericordia do noso Pai! Fronte a estas realidades das súas loucuras divinas polos fillos, querería ter mil bocas, mil corazóns, máis, que me permitisen vivir nunha continua loanza a Deus Pai, a Deus Fillo, a Deus Espírito Santo. Pensade que o Todopoderoso, o que coa súa Providencia goberna o Universo, non desexa servos forzados, prefire fillos libres. Meteu na alma de cada un de nós —malia que nacemos proni ad peccatum, inclinados ao pecado, pola caída da primeira parella— unha chispa da súa intelixencia in finita, a atracción polo bo, unha ansia de paz perdurable. E lévanos a comprender que a verdade, a felicidade e a liberdade se conseguen cando procuramos que agrome en nós esa semente de vida eterna.

Responder que non a Deus, rexeitar ese principio de felicidade nova e definitiva, quedou nas mans da criatura. Mais se obra dese xeito, deixa de ser fillo para converterse en escravo. «Cada cousa é aquilo que segundo a súa natureza lle cómpre; por iso, cando se move na procura de algo estraño, non actúa segundo a súa propia maneira de ser, senón por impulso alleo; e isto é servil. O home é racional por natureza. Cando se comporta segundo a razón, procede polo seu propio movemento, como quen é: e isto é propio da liberdade. Cando peca, obra fóra da razón, e entón deixase conducir polo impulso doutro, suxeito en confíns alleos, e por iso o que acepta o pecado é servo do pecado (Ioh VIII, 34)»³⁶.

Permitídeme que insista nisto; é moi claro e podémolo comprobar con frecuencia ao noso redor ou en nós mesmos: ningún home escapa a algún tipo de servidume. Uns axeónllanse ante os cartos, outros adoran o poder; outros, a relativa tranquilidade do escepticismo; outros descobren na súa sensualidade o seu becerro de ouro. E o mesmo ocorre coas cousas nobres. Afanámonos nun traballo, nunha empresa de proporcións máis ou menos grandes, no cumprimento dun labor científico, artístico, literario, espiritual. Cando se pon empeño, cando existe verdadeira paixón, o que se entrega vive escravo, dedícase gustosamente ao servizo da finalidade da súa tarefa.

Escravitude por escravitude —se, de todos os xeitos, temos que servir, pois, admitíndoo ou non, esta é a condición hu-mana—, nada hai mellor que saberse, por Amor, escravo de Deus. Porque nese momento perdemos a situación de escravos, para convertérmonos en amigos, en fillos. E aquí maniféstase a diferenza: afrontamos as honestas ocupacións do mundo coa mesma paixón, co mesmo afán que os demais, pero con paz no fondo da alma; con alegría e serenidade, tamén nas contradicións: non depositamos a nosa confianza no que pasa senón no que permanece para sempre, non somos fillos da escrava, senón da libre³⁷.

De onde nos vén esta liberdade? De Cristo, Noso Señor. Esta é a liberdade coa que El nos redimiu³⁸. Por iso ensina: se o Fillo vos alcanza a liberdade, seredesverdadeiramente libres³⁹. Os cristiáns non temos que pedir prestado a ninguén o verdadeiro sentido deste don, porque a única liberdade que salva ao home é a cristiá.

Gústame falar da aventura da liberdade, porque así se desenvolve a vosa vida e a miña. Libremente —como fillos, non como escravos— seguimos o vieiro que o Señor sinalou para cada un de nós. Saboreamos esta soltura de movementos como un agasallo de Deus.

Libremente, sen coacción ningunha, porque me peta, decídome por Deus. E comprométome a servir, a converter a miña existencia nunha entrega aos demais, por amor ao meu Señor Xesús. Esta liberdade anímame a clamar que nada, na terra, me separará da caridade de Cristo⁴⁰.

Responsables ante Deus

36 «Deus fixo ao home desde o principio e deixouno en mans do libre albedrío (Ecclo XV, 14). Isto non sucedería se non tivese libre elección»⁴¹. Somos responsables ante Deus de todas as accións que realizamos libremente. Non caben aquí anonimatos; o home atópase fronte ao seu Señor, e na súa vontade está resolverse a vivir como amigo ou como inimigo. Deste xeito comeza o camiño da loita interior, que é empresa para toda a vida, porque mentres dura o noso paso pola terra ninguén acadou a plenitude da súa liberdade.

A nosa fe cristiá, ademais, lévanos a asegurar a todos un clima de liberdade, comezando por afastar calquera tipo de enganosas coaccións na presentación da fe. «Se somos arrastrados a Cristo, cremos sen querer; úsase entón a violencia, non a liberdade. Sen que un queira pódese entrar na Igrexa; sen que un queira pódese achegar ao altar; pode, sen querelo, recibir o Sacramento. Pero só pode crer o que quere»⁴². E resulta evidente que, tendo chegado á idade da razón, requírese a liberdade persoal para entrar na Igrexa, e para corresponder ás continuas chamadas que o Señor nos dirixe.

Na parábola dos convidados á cea, o pai de familia, despois de saber que algúns dos que debían acudir á festa escusáranse con razoadas senrazóns, ordena ao criado: sae aos camiños e chousas e empuxa —compelle intrare— aos que atopes a que veñan⁴³. Non é isto coacción? Non é usar violencia contra a lexítima liberdade de cada conciencia?

Se meditamos o Evanxeo e ponderamos as ensinanzas de Xesús, non confundiremos esas ordes coa coacción. Vede de que xeito Cristo insinúa sempre: se queres ser perfecto..., se alguén quere vir tras de min... Ese compelle intrare non entraña violencia física nin moral: reflicte o ímpeto do espírito cristián, que amosa no seu proceder a forza de Deus: «mirade como atrae o Pai: deleita ensinando, non impoñendo a necesidade. Así atrae cara El»⁴⁴.

Cando se respira ese ambiente de liberdade, enténdese claramente que o obrar mal non é unha liberación, senón unha escravitude. «O que peca contra Deus conserva o libre albedrío en canto a liberdade de coacción, pero perdeuno en canto a liberdade de culpa»⁴⁵. Manifesta quizais que se comportou conforme ás súas preferencias, pero non logrará pronunciar a voz da verdadeira liberdade: porque se fixo escravo daquilo polo que se decidiu, e decidiuse polo peor, pola ausencia de Deus, e alí non hai liberdade.

Repítovolo: non acepto outra escravitude que a do Amor de Deus. E isto porque, como xa vos comentei noutros momentos, a relixión é a maior rebeldía do home que non tolera vivir como unha besta, que non se conforma —non acouga— se non trata e coñece ao Creador. Quérovos rebeldes, libres de toda atadura, porque vos quero —quérenos Cristo!— fillos de Deus. Escravitude ou filiación divina: velaquí o dilema da nosa vida. Ou fillos de Deus ou escravos da soberbia, da sensualidade, dese egoísmo angustioso no que tantas almas parecen debaterse.

O Amor de Deus marca o camiño da verdade, da xustiza, do ben. Cando nos decidimos a contestar ao Señor: a miña liberdade para ti, atopámonos liberados de todas as cadeas que nos ataran a cousas sen importancia, a preocupacións ridículas, a ambicións mesquiñas. A liberdade —tesouro incalculable, perla marabillosa que sería triste botar ás bestas⁴⁶— emprégase enteira en aprender a facer o ben⁴⁷.

Esta é a liberdade gloriosa dos fillos de Deus. Os cristiáns medorentos —apoucados e envexosos— na súa conduta, ante a libertinaxe dos que non acolleron a Palabra de Deus, demostrarían ter un concepto miserable da nosa fe. Se cumprimos de verdade a Lei de Cristo —se nos esforzamos por cumprila, porque non sempre o conseguiremos— descubrirémonos dotados desa marabillosa gallardía de espírito, que non necesita ir buscar en ningures o sentido da máis plena dignidade humana.

A nosa fe non é unha carga, nin unha limitación. Que pobre idea da verdade cristiá manifestaría quen razoase dese xeito! Ao decidírmonos por Deus non perdemos nada, gañámolo todo: quen a costa da súa alma conserva a súa vida, perderaa; e quen perdera a súa vida polo meu amor, volveraa atopar⁴⁸.

Sacamos a carta que gaña, o primeiro premio. Cando algo nos impida ver isto con claridade, examinemos o interior da nosa alma: quizais exista pouca fe, pouco trato persoal con Deus, pouca vida de oración. Temos que pregar ao Señor —a través da súa Nai e nosa Nai— que nos aumente o seu amor; que nos conceda probar a dozura da súa presenza; porque só cando se ama se chega á liberdade máis plena; a de non querer abandonar nunca, por toda a eternidade, o obxecto dos nosos amores.